Ina Boiten over De Leegte

INA BOITEN OVER DE LEEGTE

Dit jaar heeft de Salon der Leden in Pictura als thema De Leegte
Ter inspiratie een tekst van Ina Boiten.

De poëzie van de leegte
De zalen van Pictura zijn prachtig, ook als ze leeg zijn. Niet alleen door de lichtval, de proporties. De lege ruimtes zijn gevuld met de nabeelden van al die werken die er te zien waren. En ook met wat er mogelijk te zien zal zijn. De lege zalen herinneren aan de tentoonstelling Le Vide van Yves Klein in Parijs in Galerie Iris Clert. Net zoals in Pictura waren alle muren wit geschilderd en er was helemaal niets te zien. Albert Camus kwam kijken bij de opening op 28 april 1958 en gaf zijn indruk ervan als volgt weer: ”Avec le vide les plein pouvoirs”, “Met de leegte de volle macht”.[1] Waar gewoonlijk leegte als iets negatiefs wordt ervaren zag Camus de leegte als een positief begrip, een mogelijkheid om iets unieks te creëren.

Leegte als begin
Taalkundig is leegte een plaats waar niets is, een niet gevulde ruimte. Het kan ook een lacune zijn, verwijdering, weglating, afwezigheid. Een mogelijke manier om als kunstenaar de beleving van leegte te visualiseren is om uit te gaan van het lege doek of de lege ruimte en dat te zien als een nieuw begin. Geen angst voor de leegte te hebben, maar de leegte te omarmen en te vullen met hernieuwd elan. Een andere manier kan zijn om juist andersom vanuit de volheid van het leven te streven naar leegte. Overbodige franje afschudden, het doek leegmaken tot de essentie overblijft. Tabula rasa. Leegte betekent verandering, geeft de mogelijkheid om nieuwe dingen te ontdekken in plaats van door te gaan met gefantaseerde projecties. Uitgaan van de leegte is een noodzakelijke voorwaarde voor een waarachtig kunstenaarschap. Als we het hebben over iets dat leeg is, houdt dat in dat het een vorm heeft die gevuld kan worden. Het Boeddhisme zegt: Vorm is leegte, leegte is vorm. Leegte is niet iets ongedefinieerds. Leegte heeft al een bepaalde vorm. Dat kan een lege muur zijn, een lijst, een kader. Het kan ook driedimensionaal zijn zoals een beeld, een installatie, een zaal of een gebouw. Maar hoe LEEGTE beleefbaar te maken, het tot een ruimte te maken waar de verbeelding van de kijker vrij spel heeft? Dat zou kunnen door een ingreep die de leegte op het doek of in de ruimte accentueert. Het kan ook door middel van kleur of juist zwart. Ook kan de beleving van leegte opgeroepen worden door uitschakeling van een van de zintuigen als gehoor en gezicht. Of door een live performance waarbij de tijdsdimensie een rol speelt.

Leegte als ruimte
De leegte van een wit doek kan in de ruimte getrokken worden met uitstulpende vormen, zoals Jan Schoonhoven deed. Schoonhoven doorbrak zijn witte monochrome doeken met geometrische reliëfs. Zelf zei hij hierover: 'Het gaat mij om een totaal wit vlak. Los van ieder schilderkunstig verschijnsel, los van iedere inmenging die vreemd is aan de waarde van het vlak.' Radicaler ging Lucio Fontana te werk. Hij is bekend van zijn opengesneden doeken. Fontana zat lang voor zijn lege doek te peinzen hoe zijn mes erin te zetten. En dan plots met een ferme doelgerichte beweging sneed hij het doek open en opende zo de ruimte erachter. Van tweedimensionaal naar drie dimensies. Van leegte naar ruimte. Ook kleur kan een middel zijn om een ruimtelijke leegte te ervaren. De monochrome doeken van Yves Klein in het door hem gepatenteerde diepblauw roepen een intense ruimtelijke beleving op. Klein had een sterke fascinatie voor de hemel, die hij opvatte als een allesomvattende leegte. Zijn blauw verwijst nadrukkelijk naar deze leegte. Mark Rothko gebruikte meer kleuren voor zijn meditatieve schilderijen. Vooral in de wazige overgang tussen zijn kleurvlakken is de oneindige ruimte van de leegte te vinden. Er zijn ook kunstenaars die vooral met de niet-kleur zwart werken. Zwart absorbeert alle licht en suggereert een peilloze diepte. Het zwarte vierkant van Kazimir Malevitsj is het beroemdste voorbeeld daarvan. Ook Pierre Soulages gebruikte zwart in zijn minimalistische schilderijen. Maar hij doorbrak het zwarte oppervlak door bijvoorbeeld groeven daarin te snijden, waardoor het licht toch reflecteerde in het werk. Een combinatie van diepte en ruimte.
De kunstenaar die het meest ver gaat in het gebruik van zwart als niet-kleur is Anish Kapoor. Kapoor is geïnteresseerd in het idee van zijn en niet-zijn. Hij benut Vantablack, het zwartste zwart, om onzichtbaarheid te creëren. Is dat de ultieme leegte?

[1] Huub Mous, Met de leegte de volle macht, de moanna, 27 september 2016.

1-Gormley, Co-ordinate VII (Foto Ina) 2.JPG

Een werk dat bewust maakt van de driedimensionale leegte van een ruimte is Co-ordinate VII van Antony Gormley, afgelopen zomer te zien in Museum Voorlinden. Je kwam binnen in een lege zaal en vroeg jezelf af: wat is hier te zien? Als je iets verder liep zag je dat er twee dunne stalen balken verticaal en horizontaal door de ruimte gespannen waren als x- en y-coördinaten. Gormley ziet de ruimte van een kunstwerk als een plaats van wording waarin nieuwe gedragingen, gedachten en gevoelens kunnen ontstaan. De creatieve ruimte van de leegte.

Leegte als metamorfose
Leegte kan ook beleefd worden door uitschakeling van een van de zintuigen waardoor ruimte ontstaat voor een versterkte ervaring van de overige zintuigen. En meer dan dat: de waarneming wordt opgeladen met de eigenschappen van het ontbrekende zintuig.

Als het gezicht uitgeschakeld wordt is het licht afwezig en missen we beeld. Er heerst duisternis, nacht. De Nacht was ook het bijzondere thema van de laatste Salon der Leden in 2019, voor de Coronapandemie. Duisternis omringt ons van alle kanten. Wijzelf zijn het middelpunt van de wereld. In plaats van contact met de buitenwereld is er nu contact met de eigen binnenwereld, de kern van onszelf. Dat werkt bevrijdend. Wij zijn los van de waan van de dag, van alle aanstormende beelden die ons voortdurend belagen. Ikzelf heb dat ondervonden bij het werk van geluidskunstenaar Cilia Erens. In verschillende van haar werken lopen de deelnemers met een blinddoek op, zoals bij de geluidswandeling ODA op het kerkhof in Sint Oedenrode, en beleven zo de omgeving uitsluitend met hun oren. Als de blinddoek afgaat en je plotseling geconfronteerd wordt met de eenzijdige zichtbare wereld voelt dat in eerste instantie als een schok. Maar dan doet de doorleefde ervaring van de onmetelijke diepte en ruimte van duisternis je met lege, vernieuwde ogen naar de buitenwereld kijken.

3-Hekkenberg, Tacet. © Kristof Vrancken.jpg

Als het gehoor uitgeschakeld wordt is er afwezigheid van geluid, er heerst stilte. Dat is anders dan afwezigheid van licht. Stilte stelt zich vol verwachting open voor de buitenwereld. Een mooi voorbeeld daarvan is het werk Tacet (Wees stil) van Hekkenbergarchitects in het Klankenbos in Neerpelt, België. Via een ondergrondse gang kom je in een geïsoleerde glazen kubus, waar het volkomen stil is. Je kijkt aan alle kanten naar buiten, ziet de blaadjes aan de bomen bewegen, maar je hoort absoluut niets. Toch wordt die stilte niet ervaren als afwezigheid van geluid, maar als bron van geluid. Net zoals wit licht alle kleuren van de regenboog in zich bergt, zo heeft die absolute stilte alle eigenschappen van geluid: de ruimtelijkheid, de eindeloosheid, het meegevoerd worden door de tijd. Die ervaring maakt dat ook het zien van het bos rondom die kwaliteiten krijgt: we zien zoals we horen: driedimensionaal.

Hoe door een combinatie van duisternis en stilte de leegte van een ruimte heel intensief kan worden ervaren was te beleven in de tijdelijke installatie Black Water (november 2020) van Kunststudio RAAAF in een silo op het Zeeburgereiland in Amsterdam.

4- RAAAF, Black Water © Maurice Spees.png

De bezoekers moesten via een nauwe buis achterwaarts de silo inkruipen. Daar was het aardedonker en er heerste een doodse stilte alleen verbroken door het subtiele geluid van vallende druppels. Maar de ogen gingen langzaam wennen aan de duisternis en ver bovenin de silo schoof langzaam een luik open waardoor de ruimte vaag wat lichter werd. Zoals zijzelf zeggen proberen de kunstenaars door alle zintuigen opnieuw te laten werken de poëzie van leegte te articuleren.
Een performance is misschien wel hét medium voor het thema De leegte. In de weken voorafgaande aan de Salon der Leden zullen tien performancekunstenaars in de lege zalen van Pictura de bezoekers meenemen in het proces van beleefbaar maken van de inhoud en potentie van leegte.
Frans van Lent deed dat eerder al met zijn Vierkant tijdens het Performance Festival in Pictura eind 2019. Op de lege witte muur van de Grote Zaal zette hij met afplak tape een groot kader uit van 2 x 2 meter. Vervolgens schilderde hij dit vol met dezelfde witte verf als op de muur erachter, verwijderde de tape en ging samen met zijn publiek zitten kijken hoe het lichtgrijze vochtige vierkant geleidelijk droogde en opging in het omringende muurvlak. In totale stilte zaten we allemaal gebiologeerd te staren naar dit proces. De muur opende zich en veranderde van een barrière in een oneindige ruimte vol mogelijkheden.